Petrova crkva-među najstarijima na Balkanu

Crkva Svetih apostola Petra i Pavla nalazi se na jednom uzvišenju jugozapadno od Raške, udaljena je dva kilometra severno od Novog Pazara, na ušću reka Deževe u Rašku. To je jedan od najstarijih spomenika crkvene arhitekture u Srbiji i na Balkanu, kao i prvobitno sedište Raške episkopije.

Petrova crkva, kako se ovaj verski objekat zove, sagrađena je krajem IX i početkom X veka, na temeljima starijeg hrama iz VI veka. To su utvrdili istraživači pedesetih i šezdesetih godina prošlog veka. Najstariji pisani trag o Petrovoj crkvi potiče iz VIII veka, ali se pretpostavlja da je ona izgrađena dosta ranije. Petrova crkva je deo kulturno-istorijske celine Stari Ras-Sopoćan i nalazi se na UNESCO listi svetske kulturne baštine od 1979. godine.

Osnova crkve je rotunda sa upisanim četvorolistom i potiče iz vizantijskog perioda, dok ostaci fresaka iz unutrašnjosti crkve potiču iz X, XII i XIII veka. Prilikom istraživanja unutrašnjosti crkve, na prostoru ostataka ilirskog kneževskog tumula iz V veka pre nove ere pronađena je kolekcija od 92 predmeta u zlatu i ćilibaru.

Crkva je po načinu gradnje, slična primorskim crkvama, kao i crkvama iz Gruzije, Jermenije i Italije. Arheološka istraživanja u okolini crkve, pokazala su da je na ovom mestu pre Petrove crkve postojao paganski hram, kao i ranohrišćanski hram. Iskopavanjima su pronađeni brojni vredni predmeti, kao što su grčke vaze, srebrno posuđe, zlatan nakit izrađen filigrantskom tehnikom, kao i predmeti od stakla i ćilibara. Svi pronađeni predmeti se čuvaju u Narodnom muzeju u Beogradu.

Za Petrovu crkvu su vezani neki od najznačajnih događaja u Srbiji iz vremena dinastije Nemanjića. Ovde je po pravoslavnom obredu kršten Stefan Nemanja, a u Petrovoj crkvi su u njegovo vreme održavani državni sabori. Upravo je u Petrovoj crkvi, Stefan Nemanja predao vlast svome sinu Stefanu Prvovenčanom, a na istom mestu se i zamonašio sa svojom suprugom Anom. Petrova crkva je u to vreme bila sedište Raške episkopije, ali vremenom sa izgradnjom velelepnih hramova kao što su Žiča, Sopoćani, Studenica, Đurđevi stupovi, ona polako gubi na značaju, ali zadržava rang mitropolije.

Petrova crkva je vezana za dinastiju Nemanjića, ali treba reći da nema mnogo pisanih tragova o njenom istorijatu. Jedan pisani istorijski izvor je letopis popa Dukljanina i istoričari ga smatraju verodostojnim u nekim podacima.Tu je zapisano da je Petrovu crkvu sagradio knez Pavlomir Bela u VI veku.

U ovoj crkvi je sačuvano nekoliko slojeva živopisa, koji uglavnom prate hronologiju graditeljskih promena hrama. Prvi i najstariji sloj fresaka je u tamburu kubeta – ovo slikarstvo potiče iz 9. veka. Druga celina potiče iz 11. veka. Treći deo živopisa najverovatnije je nastao u vreme Stefana Nemanje, odnosno neposredno posle ukrašavanja njegove zadužbine Đurđevi stupovi u Rasu. Namlađi i najbolje očuvani sloj fresaka je živopis, čiji je ktitor verovatno bio kralj Uroš Prvi. Po nekim stilskim odlikama ovo slikarstvo blisko je zidnom živopisu u Arilju i kapeli kralja Dragutina u Đurđevim stupovima.